Υπάρχει σημαντικός αριθμός αναφορών δηλητηρίασης μελισσιών από διάφορα φυτά. Οι περισσότερες είναι παρατηρήσεις μελισσοκόμων ή ερευνητών, που τις περισσότερες φορές δεν έχουν αποδειχθεί πειραματικά. Η δηλητηρίαση μελισσών από φυτά, ιδιαίτερα από εντομόφιλα, που έχουν απόλυτη ανάγκη των εντόμων για να γονιμοποιηθούν, φαίνεται αξιοπερίεργη. Πολλά φυτά έχουν στους βλαστούς, τα φύλλα, τα σπέρματα και αλλού τοξικές ουσίες, όπως αλκαλοειδή, γλυκοσίδες, σαπωνίνες, δεψικές ουσίες, αιθέρια έλαια κλπ, που χρησιμεύουν ως όπλα άμυνας ενάντια στους φυσικούς εχθρούς τους.
Μερικές φορές, από αιτίες που δεν γνωρίζουμε, διαταράσσεται η φυσιολογική διακίνηση αυτών των ουσιών, με αποτέλεσμα να συγκεντρώνονται στο νέκταρ ή τη γύρη, σε ποσότητες που τα καθιστούν τοξικά για τις μέλισσες. Η θεωρία αυτή εξηγεί, γιατί ορισμένα φημισμένα μελισσοκομικά φυτά, όπως η καστανιά και η φλαμουριά, μερικές φορές, γίνονται αιτία θανάτου μεγάλου αριθμού μελισσών. Οι τοξικώσεις από μελιτεκρρίματα είναι περισσότερο συχνές. Είναι δυνατό να οφείλονται σε ουσίες του φυτού, οι οποίες, όταν υπερβούν κάποια όρια, γίνονται τοξικές για τις μέλισσες. Οι ουσίες αυτές περνούν στα μελιτεκκρίματα των εντόμων και παρασιτούν στα φυτά. Από αιτίες που δεν γνωρίζουμε, η ποσότητα αυτών των ουσιών, κάποιες χρονιές, υπερβαίνει τα όρια και προκαλεί τοξικώσεις στις μέλισσες.
Συμπτώματα
Γενικά συμπτώματα: Μοιάζουν με αυτά των τοξικώσεων από χημικές ουσίες. Τα χαρακτηριστικότερα από αυτά είναι:
- Αιφνίδιοι θάνατοι μεγάλου αριθμού μελισσών, που σχηματίζουν μικρούς ή μεγάλους σωρούς μπροστά από τις κυψέλες.
- Μέλισσες που παρουσιάζουν νευρικά συμπτώματα, όπως αδυναμία πτήσης, νωθρότητα, δυσχέρεια στο βάδισμα, άσκοπες κινήσεις, παράλυση. Σε ορισμένες περιπτώσεις αντίθετα οι μέλισσες είναι πολύ επιθετικές.
- Ορισμένες φορές οι μέλισσες χάνουν το τρίχωμά τους και φαίνονται μαύρες και γυαλιστερές.
- Τα μελίσσια αδυνατίζουν, ανάλογα με την ένταση της τοξίκωσης και μερικές φορές φαίνονται αποδιοργανωμένα.
- Σε ορισμένες περιπτώσεις διακόπτεται η ωοτοκία και η βασίλισσα αντικαθιστάται.
- Στο γόνο, ανάλογα με την έκταση των απωλειών, είναι δυνατό να παρατηρηθούν συμπτώματα σηψιγονίας και νεκρός γόνος από έλλειψη περιποίησης.
Τα ειδικά συμπτώματα θα αναφερθούν στη συνέχεια χωριστά στην περιγραφή του κάθε φυτού.
Τα γνωστότερα μελισσοτοξικά φυτά:
Ροδόδεντρο, Οικ. Ericaceae
Rhododendron Azalea
Πολλά είδη του γένους Rhododendron, που περιλαμβάνει τα υποείδη Eurhodendron και Azalea θεωρούνται τοξικά για τις μέλισσες. Είναι φυτά που προσελκύουν κυρίως τους βομβίνους και λιγότερο τις μέλισσες. Έχουν παρατηρηθεί τοξικώσεις κυρίως σε γυρεοσυλλέκτριες. Το νέκταρ τους περιέχει την τοξική ουσία ανδρομεδοτοξίνη, η οποία συγκεντρώνεται στο μέλι και πιθανό να φτάνει σε επίπεδα τοξικά για τον άνθρωπο. Το μεθυστικό και θανατηφόρο μέλι, που αναφέρει ο Ξενοφώντας ότι έφαγαν οι Έλληνες στην Κολχίδα, πιστεύεται ότι προέρχονταν από το φυτό Rhododendron ponticum. Από τα είδη που έχουν αναφερθεί ως ύποπτα τοξίκωσης μελισσών, στην Ελλάδα υπάρχει μόνο το R.ponticum σε δάση της Θράκης Σημείωση: Εμείς παρατηρήσαμε εκτεταμένη τοξίκωση σε τροφούς και γυρεοσυλλέκτριες που συνέλεγαν γύρη από Erica arborea, στην Κασσάνδρα και στην Σιθώνια της Χαλκιδικής, τα έτη 1979 και 1984.
Στάχυς, Οικογ. Labiateae
Stachys arvensis
Τα είδη Stachys arvensis, S. Officinalis και S. Germanika, που υπάρχουν αυτοφυή σε πολλά μέρη της Ελλάδας, είναι αρωματικά, φαρμακευτικά και μελισσοκομικά φυτά. Το νέκταρ τους, ιδιαίτερα του πρώτου είδους, έχει κατηγορηθεί ως τοξικό για τις μέλισσες.
Βέρατρο, Οικογ. Lilaceae
veratrum album
Αρκετά είδη βέρατρου είναι τοξικά για τις μέλισσες. Τα είδη Veratrum album και Veratrum nigrum, που υπάρχουν στα δάση και τις ορεινές βοσκές τις Μακεδονίας, είναι γνωστά για τις τοξικές τους ιδιότητες από την αρχαιότητα (Θεόφραστος). Προκαλούν θανατηφόρες τοξικώσεις στα ζώα, και είναι γνωστά στους κτηνοτρόφους με τα κοινά ονόματα στερόγιαννι και στρουμπάρι. Οι μέλισσες επισκέπτονται το βέρατρο, μόνο όταν δεν υπάρχουν άλλες ανθοφορίες. Οι περισσότερες πεθαίνουν επάνω στο άνθος, οι γυρεοσυλλέκτριες καταφέρουν και επιστρέφουν στην κυψέλη με αποτέλεσμα να δηλητηριάζονται οι τροφοί και ο γόνος. Η δηλητηρίαση κρατά 2-3 ημέρες.
Σοφόρα, Οικογ. Leguminosae
Sophora japonica
Το είδος Sophora japonicum είναι καλοπιστικό δένδρο, έχει εισαχθεί στην Ελλάδα και θεωρείται μελισσοκομικό φυτό. Ο χυμός του περιέχει άφθονη γαλακτομανόζη. Έχει αναφερθεί ότι η γύρη και το νέκταρ της είναι τοξικά για τις μέλισσες.
Ακόνιτον, Οικογ. Ranunculaceae
Aconitum napellus
Τα είδη Ακόνιτον το γογκυλώδες (Aconitum napellus) και Ακόνιτον το λυκοκτόνο (A. Lycoctonum) περιέχουν στους ιστούς τους την τοξική ουσία ακονιτίνη, η οποία είναι πολύ τοξική στα θηλαστικά. Για τις μέλισσες είναι τοξική η γύρη. Εικοσιπέντε λεπτά μετά την κατανάλωση της γύρης, οι μέλισσες εμφανίζουν παράλυση των ποδιών και σπασμωδικές κινήσεις σε όλα τα μέρη του σώματός τους. Καταλήγουν με απότομα τινάγματα των ποδιών επι πολύ ώρα, χωρία να εμφανίζουν άλλα σημεία ζωής. Στην Ελλάδα υπάρχει το είδος Α. ranunculifolium, στην παραμεθόριο περιοχή της Μακεδονίας, για το οποίο δεν υπάρχει καμία σχετική αναφορά.
Ανεμώνη
Anemone coronaria var. Flore pleno
Η ανεμώνη είναι πολύ κοινή στην Ελλάδα, της οποίας πέντε είδη. Το είδος Anemone coronaria var. Flore pleno και A. Coronaria var. Chrysanthemiflora προκαλεί πεπτικές διαταραχές στα ζώα. Δεν υπάρχει σχετική αναφορά για τις μέλισσες. Το είδος A. Memorosa περιέχει την τοξική ουσία ανεμονόλη, η οποία όμως δεν είναι πολύ τοξική για τις μέλισσες.
Δελφίνιο
Delfinium staphisagria
Μερικά είδη Δελφίνιου έχουν τοξική γύρη. Περιέχουν την τοξική ουσία δελφινίνη, που είναι παρόμοια με την ακονιτίνη. Στην Ελλάδα υπάρχουν δώδεκα είδη, που φυτρώνουν συνήθως στα χέρσα χωράφια. Το είδος Delfinium staphisagria, γνωστό με τις ονομασίες αγριοσταφίδα, ψειροβότανο, παπάζοτο και άλλα, έχει ακαρεοκτόνες και εντομοκτόνες ιδιότητες. Προκαλεί περιορισμένες ζημιές στις μέλισσες στη Ζάκυνθο και άλλες περιοχές της Δυτικής Ελλάδας.
Ρονούνγκουλος
Ranunculus auricomus
Πολλά είδη Ρονούνγκουλου είναι τοξικά για τα θηλαστικά, κυρίως μετά την αποξήρανσή τους. Η πρωτοανεμωνίνη, μια αρκετά τοξική ακόρεστη λακτόνη, που θεωρείται ως υπεύθυνη ουσία, απομονώθηκε από ένδεκα τουλάχιστον κοινά είδη στην Ευρώπη. Τέσσερα από αυτά τα Ranunculus acris, R. Auricomus, R. Repens και R. Sceleratus υπάρχουν σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Ορισμένα είδη Ranunculus είναι τοξικά για τις μέλισσες. Σύμφωνα με την Maurizio (1945), η αποθηκευμένη γύρη είναι δυνατό να διατηρήσει την τοξικότητά της επι τρία χρόνια. Επικίνδυνα θεωρούνται τα είδη που ανθίζουν την άνοιξη. Την εποχή αυτή εμφανίζονται στην είσοδο της κυψέλης, στη σανίδα πτήσης ή μπροστά από την κυψέλη νεαρές μέλισσες που παρουσιάζουν αδυναμία πτήσης, νευρικές κινήσεις, σέρνουν τα πόδια τους, στριφογυρίζουν με τη ράχη στο έδαφος, παραλύουν και τελικά πεθαίνουν. Οι νεκρές μέλισσες έχουν τις κοιλιές εκτεταμένες και κυρτές.
Δατούρα, Οικογ. Solanaceae
Datura stramonium
Το είδος Datura stramonium, γνωστό με τα ονόματα τατούρα, στραμώνιο κλπ περιέχει τοξικές ουσίες υοσκιαμίνη και υοσκίνη. Είναι πολύ επικίνδυνη για τα θηλαστικά. Ανθίζει το βράδυ, μερικές όμως μέλισσες την επισκέπτονται την ημέρα και συλλέγουν γύρη η οποία είναι μέτρια τοξική για το γόνο. Μονοετές φυτό που φυτρώνει μόνο του στους κήπους, στις κοπριές ή τις άκρες των δρόμων.
Σολάνον
Solanum nigrum
Το είδος Solanum nigrum, γνωστό με τα ονόματα αγριοντοματιά ή στύφνο, περιέχει σολανίνη, η οποία είναι πολύ τοξική για τα ζώα. Δίνει άφθονη γύρη και λίγο νέκταρ που είναι τοξικά για τις μέλισσες. Φυτρώνει σε καλλιεργημένα και χέρσα χωράφια σε όλη την Ελλάδα. Ανθίζει το βράδυ και αποφεύγονται οι δηλητηριάσεις των μελισσών. Ελάχιστες μέλισσες που επιχειρούν να συλλέξουν γύρη ή νέκταρ από άνθη, που τυχόν παρέμειναν ανοικτά την ημέρα, πεθαίνουν επάνω σε αυτά.
Ταμπάκος
Nicotiana tabacum
Το είδος Nicotiana tabacum, ο γνωστός καπνός, περιέχει στο νέκταρ του τις ουσίες νικοτίνη, νορνικοτίνη και αναβασίνη, που έχουν εντομοτοξικές ιδιότητες. Παράγει επίσης μια κολλώδη ουσία η οποία προσκολλάται στα πόδια, τις τρίχες, το σώμα και τα φτερά τις μέλισσας που τελικά πεθαίνει. Τα μελιτεκκρίματα επίσης που παράγουν οι αφίδες στον καπνό, είναι μελισσοτοξικά.
Υοσκύαμος
Hyoscyamus niger
Το είδος Hyoscyamus niger περιέχει στους ιστούς του τα αλκαλοειδή υοσκυαμίνη, υοσκίνη και ατροπίνη. Είναι τοξικό για τις μέλισσες και το γόνο. Ζιζάνιο που φυτρώνει παντού. Στην Ελλάδα, εκτός από το H. Niger, υπάρχουν άλλα τρία είδη, γνωστά με τις ίδιες κοινές ονομασίες δοντόχορτο, αρτόκαπνος, γέροντας. Εξ΄αιτίας της αποκρουστικής οσμής του δεν είναι πολύ ελκυστικός στις μέλισσες.
Ίταμος, Οικογ. Taxaceae
Taxus bacata
Το είδος Taxus bacata υπάρχει στην Ελλάδα σε δάση με έλατα ή ορεινή πεύκη, μεμονωμένο ή κατά συστάδες. Είναι γνωστό με το όνομα ίταμος ή ήμερο έλατο. Οι τρυφεροί βλαστοί, τα φύλλα του και τα σπέρματα περιέχουν την ουσία ταξίνη, που είναι πολύ δηλητηριώδης για τα ζώα. Βρέθηκαν δηλητηριασμένες μέλισσες που είχαν το στομάχι τους γεμάτο με γύρη Τάξου
Φλαμουριά ή Φιλύρα, Οικογ. Tiliacae
Tilia tomentosa
Η φλαμουριά είναι φημισμένο μελισσοκομικό φυτό. Μερικές χρονιές ορισμένα είδη, όπως τα Tilia tomentosa και T. Platyphylos, που υπάρχουν κατά συστάδες σε ορισμένα δάση της Ελλάδας, αλλά και σε πάρκα ή δενδροστοιχίες, γίνονται τοξικά για τις μέλισσες. Στις χρονιές αυτές παρατηρήθηκε ότι την περίοδο της ανθοφορίας, μέλισσες που το στομάχι τους περιείχε γύρη φλαμουριάς, εμφάνιζαν συμπτώματα της νόσου των δασών. Το νέκταρ, το μέλι αλλά και το μελίτωμα, που παράγεται από τις αφίδες που παρασιτούν σε αυτά τα δένδρα, είναι επίσης τοξικά. Οι μέλισσες παρουσιάζουν αδυναμία πτήσης, αφύσικες κινήσεις και έρπουν μπροστά στην κυψέλη. Τελικά παραλύουν και πεθαίνουν κατά ομάδες μπροστά από την κυψέλη και κάτω από τα δένδρα. Υπεύθυνα για την τοξίκωση θεωρούνται τα σάκχαρα γαλακτόζη και μανόζη, τα οποία κάτω από ορισμένες συνθήκες, ξεπερνούν τα ανεκτά όρια για τη μέλισσα. Οι απώλειες είναι αξιόλογες όταν οι μέλισσες επισκέπτονται αποκλειστικά μόνο τη φλαμουριά, ιδιαίτερα όταν επικρατεί ξηρασία.
Tags
Μελισσοκομικά Φυτά
